Yoso kaa chikoo̱ ñuu Kasandoꞌo
Iyó uvi kuꞌva chino̱ ñuu Kasandoꞌo, nakatyí ñáyɨvɨ chaꞌnu, vasɨ ña chitó kachi yo nya cha ndicha, soko kua nyeꞌe yo nɨnduvi kuꞌva iꞌya, takuꞌva koto yo yoso kaa kuaꞌan:
Kuaꞌa ri ñuu nyiꞌi ndu ɨɨn ri ta kaku̱ ñuu Kasandoꞌo
Tyembu chaꞌnu ña ɨɨn ri kuvi̱ ñáyɨvɨ, soko chiyo̱ noo kɨvɨ ndu ɨɨn ri ñu. kuaꞌa xaan ityi ñáyɨvɨ chiyo̱. Ta yukuan kɨvɨ kaku̱ ñuu Kasandoꞌo.
Tyembu chaꞌnu ña ɨɨn ri kuvi̱ ñáyɨvɨ chiyo̱. Ta noo noo ityi ñu, kuvi̱ chi noo noo ñuu nyiꞌi. Ta kuaꞌa xaan ñuu nyiꞌi iꞌya chiyo̱ nɨkachiko nu kuví ñuu Kasandoꞌo vityin. Ta suꞌva ñuu nyi'i kuan kuví i'ya:
a) Ñáyɨvɨ chiyo̱ Yuku Tiñoo
b) Ñáyɨvɨ chiyo̱ Yuku Chakuaa
c) Ñáyɨvɨ chiyo̱ Yutya Ñukoso
d) Ñáyɨvɨ chiyo̱ Yuku Ino
c) Ñáyɨvɨ chiyo̱ Yuku Tiñoo
Iꞌya kuví suꞌva ityi ñáyɨvɨ chiyo̱ tyembu chaꞌnu kuan, vasɨ ña kuaꞌa ñáyɨvɨ chiyo̱ noo ñuu, soko sɨɨn sɨɨn kachiyo̱ ñu, vasɨ ɨɨn ri ñáyɨvɨ chichi ñuu kakuví ñu, ta ɨɨn ri saꞌan kakaꞌan ñu, soko ña ɨɨn ri kakuví ñu nya kua kakañí taꞌan ñu tatu kuñí ñu. Yukuan chaꞌa, kuvi̱ chi noo chaꞌa, cha chaa̱ noo ra toꞌo, toꞌo teku, katyí maa yo. Ña chitó vaꞌa yo nya kuví ityi kakichi̱ koyo ra kuan, cha kaa kuiri vatyí ityi nu kuaꞌan ityi Chinuu (Tlaxiaco) kichi̱ ra. Soko ɨɨn ri taꞌan chiꞌñuu yo kuví chi ra. Ta maa ra ña kachitaꞌa̱n iñi ra cha sɨɨn sɨɨn iyó ñáyɨvɨ ityi tyeꞌe, vatyi tatu ña ɨɨn ri kuví ñáyɨvɨ, ñaꞌri maa noo cha vaꞌa kuví sakuvi ñu. Tyukuan chaꞌa tyiꞌi̱ ra tyiño cha sandu ɨɨn ri ra chi ñu, ta sananduvi̱ ra noo ri ñuu chichi cha tandɨꞌɨ ñuu nyiꞌi cha chiyo̱ maa. Ta sañaꞌa̱ ra chi ñáyɨvɨ nonga kuꞌva vaꞌa ka, cha savaꞌa ñu veꞌe ñu chiꞌin itya ta chiꞌin nyayu. Vatyi cha kuꞌva cha iyó maa ñu, ña chitó ñu savaꞌa ñu veꞌe ñu noo kuꞌva vaꞌa. Vasɨ savaꞌa̱ ñu veꞌe ñu, soko sɨɨn kuꞌva. Ta sɨɨ ri, kuaꞌa ka tyiño kutuꞌva̱ ñu saꞌa̱ ra, vatyi maa ra kuñí xaan ra cha ɨɨn ri kuví ñu, ta cha koto ka ñu ñáá ndɨꞌɨ cha chiñi tuñi, takuꞌva vatyi koo vaꞌa ka ñu ñayɨvɨ̱. Ta vityin kua nyeꞌe yo yoso kaa kuꞌva chikoo̱ ñuu Kasandoꞌo, ta ñáá tuꞌun cha naní chi tyikuan kaa.
Tyakɨ xaan kuꞌva sañaꞌa̱ ra cha vaꞌa toꞌo ya chi ñáyɨvɨ chiyo̱ tyembu kuan, cha ku ɨɨn ri ñu, vatyi takuꞌva kuví koto tandɨꞌɨ ri ñu, vatyi takuꞌva kuví koto tandɨꞌɨ ri ñu, ñáá cha chito̱ noo noo taꞌan ñu. Ta cha sɨɨn sɨɨn kuan, noo ityi ñu chitó vavaꞌa ñu, ta nonga ityi ñu ñaꞌri maa kachitó ñu. Yukuan chaꞌa nɨñɨ xaan kuñí ra cha vaꞌa toꞌo kuan chiꞌin ñu, vatyi kuñí ra tyi ñáyɨvɨ ñuu ra, koo vaꞌa ñu, ta yori maa kuví chasaꞌa chi ñu tandɨꞌɨ kuiri maa kuꞌva.
Ta kuꞌva kandu̱ ɨɨn ri ñu kuvi̱ chi tyeꞌe kaa:
Kuenda barriu chikoo̱ ñu ñuu Kasandoꞌo. Ña chikoo tɨꞌvɨ ñu, soko ɨɨn ri cha chiñi tuñi ñu nanduvi̱.
Ñáyɨvɨ chiyo̱ Yuku Tiñoo chi koo̱ ñu nu kuví Barriu Kaꞌnu. Chikunañi̱ barriu kuan tyikuan kaa cha kuenda vatyi kuaꞌa ka ñáyɨvɨ chiyo̱ Yuku Tiñoo ta ñima ka uñi taꞌan ka ñuu kuan.
Ñáyɨvɨ chiyo̱ Yuku Chakuaa, chikoo̱ ñu nu kuví Barriu Ñu chiyo. Ta kuví barriu kuan vityin nu katyí maa yo Barriu San Jacinto. Chikunañi̱ ñu: “ñu chiyo” cha kuenda vatyi Yuku Chakuaa, inga chiyo Nduꞌva Tyeta nyaá.
Iꞌya nyeꞌé yo noo tuꞌun vatyi, vasɨ sandu ɨɨ̱n ri ra toꞌo iꞌya chi ñáyɨvɨ soko chiyo̱ chiin tɨsɨꞌɨ chichi cha nduvi taꞌan barriu iꞌya: Ñu Chiyo, ta Barriu Kaꞌnu. Vasɨ noo kuꞌva ɨɨn ri kakuví ñu. Soko inga kuꞌva, xaan kakuñí ñu chi taꞌan ñu. Ta tyikuan kaa kuvi̱ yoso tyembu. Cha vityin kuiri ka ndɨꞌɨ tuꞌun kuan. Ña chitó yo ñáá tuꞌun.
Uvi taꞌan ka ñuu iꞌya: Yutya Ñukoso ta Yuku Ino, nyiꞌi xaan, soko cha kaa kuii ri vatyi kuaꞌa ka cha vaꞌa chitó ñáyɨvɨ iꞌya ta ñima ka uvi ka kuan. Ñáyɨvɨ chiyo̱ Yutya Ñukoso, vasɨ cha kuenda vatyi tuꞌvá ñu savaꞌa ñu itu kaꞌñi, ta chasɨ ñu ndutya, ta tyikuan kaa choso̱ ñu ñáá ndɨꞌɨ yutun tachi̱ ñu. Yukuan chaꞌa kuví sɨvɨ ñuu kuan tyikuan kaa: Ñukoso. Kuní chi katyí kuan vatyi chitó ñu kotyiño ñu ndutya cha yaꞌa nu nyikú ñu. Ñáyɨvɨ chiyo̱ Yuku Ino, kuaꞌa ñaa ndɨꞌɨ cha savaꞌa tuku ñu kuan chiꞌin yuu tyakɨ. Ta cha kuenda cha nyiꞌi xaan ñuu iꞌya, ndɨnduvi taꞌan ndu ɨɨ̱n ri ta chino̱ noo barriu, ñima tari uvi ka ñuu kuan, vatyi noo ñuu kuví noo barriu, ta chikunañi̱ barriu iꞌya: Ñuu Kuatyi.
Tyikuan kuꞌva kaa chikunyiku̱ ñáyɨvɨ ñuu Kasandoꞌo tyembu kuan. Soko vityin kumamaa maa ri ñáyɨvɨ kichi̱ ityi nu kuaꞌan ityi Chinuu (Tlaxiaco) kakuví ñu. Maa ra toꞌo cha sandu ɨɨ̱n ri cha ñáyɨvɨ ya kana̱ ra chi ñu vatyi takuꞌva takuꞌva kasañaꞌa ñu ñáá ndɨꞌɨ cha chiñi tuñi chi ñáyɨvɨ chiyo̱ ityi Kasandoꞌo tyembu kuan. Ta chikoo̱ sɨɨn tuku ñu kuan, ta chichi cha maa ri maa ñu ñu sakoo̱ ñu noo barriu. Ta chikunañi̱ barriu kuan: Ñutoꞌo.
Tyikuan kaa kaku̱ ñuu Kasandoꞌo. Vii xaan kuꞌva kaa chikoo̱ vatyi ɨɨ xaan ri nanduvi̱ ñáyɨvɨ, vatyi ra toꞌo cha sandu ɨɨ̱n ri chi ñu, vaꞌa xaan sañaꞌa ra chi ñu. Ta chikunañi̱ ñuu chaa ya: Kasandoꞌo cha kuenda vatyi chiꞌin tuꞌun ya kuvi̱ chasaꞌa ra sandu ɨɨn r ira chi ñáyɨvɨ kuan. Ta nya nu 20 taꞌan chiyo ndaꞌa libru ya nyeꞌe ndo.
Nota: Nu katyí chi ñáá cha kuní chi Kasandoꞌo.
Ñáyɨvɨ chiyo̱ Yuku Chakuaa chaa̱ koyo ñu ta sakaku̱ ñu ñuu Kasandoꞌo
Iꞌya kua nyeꞌe yo inga kuꞌva nakatyí ñáyɨvɨ chaꞌnu, yoso kaa chino̱ ñuu Kasandoꞌo. Ta kuví chi tyeꞌe kaa:
Nakatyí ñáyɨvɨ chaꞌnu vatyi kañi tyembu, tyembu cha maa maa ri maa ñáyɨvɨ chichi ñuu chiyo̱, vatyi Yuku Chakuaa, yukuan chinyaa̱ noo ñuu tyakɨ xaan. Vaꞌa xaan chiyo̱ ñáyɨvɨ ñuu kuan vatyi vaꞌa xaan ñuꞌu.
Kuaꞌa xaan cha kachi ñu chiyo̱ cha kuenda vatyi vaꞌa xaan koo̱n savi, ñáá ri chiin cha tachi̱ ñáyɨvɨ cha koo ma kuvi. Sɨɨ xaan kuví chi ñu cha kuenda ya.
Kuaꞌa xaan isu, quɨnɨ kuꞌu, kolo yiva, ta kuaꞌa ka kɨtɨ vaꞌa cha kachi yo. Soko tyikuan kaa kuaꞌa tuku kɨtɨ xaan chiyo̱, ndɨkaꞌa, ñaña, kuɨñɨ, ndɨsutun, ndɨkuɨñɨ, koo xaan ñandɨꞌɨ.
Tyikuan tuku ri chiyo̱ noo nuu tasu naꞌnu xaan tɨ, ta uvi taꞌan xiñi tɨ. Iyo xaan kaá tasu kuan. Yuꞌví xaan ñáyɨvɨ nyeꞌé ñu chi tɨ cha kuenda vatyi tuꞌvá tɨ chachí tɨ chi ñu. Viꞌi ka tatu ra kuatyaa chachí vaꞌa xaan kuñí tɨ chachí tɨ. Yukuan chaꞌa, ñáyɨvɨ chiyo̱ tyembu kuan saꞌa xaan ñu kuenda chi ñu cha kuenda tasu kuan, vatyi maa tɨ yatyi xaan tɨ.
Vaꞌa xaan chiyo̱ ñáyɨvɨ yukuan cha kuenda vatyi vaꞌa xaan kuvaꞌa̱ tyiño saꞌa ñu.
Ta kuaꞌa xaan quɨtɨ kuꞌu kachi ñu chiyo̱. Ñaꞌri maa cha kumañi̱ chi ñu yukuan. Soko chiꞌin kuenda xaan ri chiyo̱ ñu. Yatyi xaan kuñí chi koꞌon iñi ñu cha kuenda quɨtɨ iꞌya, vatyi maa tɨ uvi taꞌan xiñi tɨ, kumi taꞌan chɨtɨ nuu tɨ.
Chitó xaan ñu saꞌa kuenda ñu chi ñu, koto kachi yóó ndɨꞌɨ ka kɨtɨ chi ñu, ta kuñun, kuɨñɨ o ñaña o koo, soko kuenda tasu cha uvi xiñi kuan yɨɨ xaan. Yukuan chaꞌa nduku̱ ñu kuꞌva yoso kaa, ta ma kuvi ka cha kuñí tasu kuan chiꞌin ñu, ta nandaku iñi ñu savaꞌa̱ ñu tika tuñɨɨ naꞌnu takuꞌva vatyi quɨꞌɨ kuiri xiñi ñu, ta tyikuan kaa ta ma kachi ka tasu kuan chi ñu, tɨɨn tɨ tika ri cha yɨꞌɨ xiñi ñu, kuꞌun chiꞌin tɨ ta maa ñu kaku ñu. Tyikuan kaa ta ma kachi tasu kuan chi ñu. Tari ra kuatyaa ta tyikuan tuku ñáyɨvɨ chaꞌnu ɨnuu ri kayɨꞌɨ tika kuan xiñi ñu, tatu kuan nyita ri kakuñí tɨ kuan kakachi tɨ. (Ndicha maa vatyi ñima ɨnuu ri chi ñáyɨvɨ chachí tɨ). Tasu kuan naꞌnu xaan tɨ kuan ta yatyi xaan tɨ cha kuenda vatyi uvi taꞌan xiñi tɨ ta kumi taꞌan chɨtɨ nuu tɨ, cha kuenda vatyi quɨtɨ nu tatyi kuvi̱ tɨ.
Ta yukuan chaꞌa vasɨ saꞌa̱ xaan ñáyɨvɨ kuenda chi ñu, kuaꞌa xaan ñu kachachi̱ tasu kuan. Ta tyikuan kaa kuvi̱ noo chaꞌa tyi seꞌe rey ñuu kuan, kuví ra noo ra tyivaa. Ta cha noo uchi uñi o uchi kumi kuiya ra. Naa̱ iñi ra tyiꞌi̱ ra tika tuñɨɨ xiñi ra. Ta ña kuyatyi̱ ka ra saꞌa̱ ra kuenda chi ra, ta yatyi xaan kichi̱ tasu kuan ta queꞌe̱n tɨ chi ra, ta kuaꞌan tɨ chiꞌin ra. Ni minoo ñáyɨvɨ ta ña kuvi̱ sakaku ñu chi ra tyivaa kuan, vatyi yatyi xaan ri kuvi̱.
Soko ñáyɨvɨ ñuu kuan, kuñí xaan ñu chi rey kuenda ñu, vatyi vaꞌa xaan ñáyɨvɨ kuví ra chiꞌin ñu, vaꞌa xaan nyaká ñaꞌa ra chi ñu. Yukuan chaꞌa kuiꞌya xaan nduvi̱ iñi ñu cha kuenda vatyi keꞌe̱n tasu kuan chi seꞌe rey kuenda ñu. Soko sɨɨ xaan nduvi̱ iñi ñu kuꞌva cha katyi̱ rey kuan chi ñu vatyi kuví kuꞌun koyo ñu ityi nu kuaꞌan tasu kuan, ta nanduku ñu, vasɨ yɨkɨ ri ka ra tyivaa kuan. Yukuan kuvi nu kuaꞌan koyo ñu ñandɨꞌɨ, nu yutun, tandɨꞌɨ ityi nu ñuꞌu tatu ñaꞌri noo kuꞌva iyó. Yaꞌa̱ uvi quɨvɨ, ta ñaꞌri maa kanañiꞌa ra, nya kua nya kua nya cha ndu̱ ucha o uña quɨvɨ, ta noo ityi ra kachinanduku̱ chi ra tyivaa kuan kachaa̱ koyo ra chaꞌa noo yutun. Kuri kuan tuñuꞌu, o tuvatɨ ña chito̱ yáá yutun kuví tun, soko maa tyi noo yutun kaꞌnu kuví tun. Ta yukuan kuví nu kanañiꞌi̱ ra yɨkɨ ndɨyɨ kayukú chaꞌa yutun kuan. Ta kayukú yɨkɨn saꞌma ñandɨꞌɨ. Ta kananyeꞌe ra vatyi yɨkɨ saꞌma cha tuꞌvá seꞌe rey kuan ñiꞌnó kuví. Tyikuan kaa kachitó ra vatyi yɨkɨ ra tyivaa kuan, kanañiꞌi̱ ra. Numi ri kasakoto̱ ra chi rey kuan tuꞌun iꞌya, ta yoso kaa kakunyakuvi ra chiꞌin yɨkɨ kuan. Yukuan kuvi nu katyi̱ rey kuan vatyi cha kuenda vatyi yukuan kanañiꞌi̱ ra yɨkɨ seꞌe ra, yukuan ri nakoꞌon maa chi chichi ñuꞌu, ta inga tuku kuꞌva: Ndɨɨ kuii maa ñáyɨvɨ iyó Yuku chakuaa, na ndichi koyo ñu, vatyi nu kanañiꞌi̱ ñáyɨvɨ yɨkɨ seꞌe rey kuan, yukuan kunɨkoo ñu. Ta tyikuan kaa nachaa̱ ñuu cha chinyaa̱ Yuku Chakuaa nu kuví Kasandoꞌo vityin. Ta chikunañi̱ ñuu kuan Jamiltepec cha kuenda vatyi Jamilli chinañi̱ ra tyivaa seꞌe rey kuan. Yukuan chaꞌa Jamiltepec kuñí chi katyí: Yuku ra Jamilli, vatyi “tepec” kuñí chi katyí “yuku”. Yukun kuví nonga kuꞌva nakatyi ñáyɨvɨ cha chino̱ ñuu Kasandoꞌo.
NOTA: Chiꞌin xiñi savi maa yo, kasandoꞌo kuñí chi katyí: “Kuaꞌa ñáyɨvɨ ɨɨn ri kasavaꞌa ñu ndoꞌo”. (Casa kuñí chi katyí: “kuaꞌa ñáyɨvɨ ɨɨn ri savaꞌa ñu noo cha savaꞌa ñu”) Ikan kuꞌva iya kaꞌan maa yo cha iyó yo ityi tyeꞌe, ta kuñun:
kasanduvaꞌa ra kuñí chi katyí vatyi kuaꞌa ra ɨɨn ri kuví ra ta sanduvaꞌa ra.
Ityi chinuu ta tyembu chaꞌnu chikunyaa̱ tuꞌun ya tyeꞌe kaa: cadza. Ta uvi taꞌan tuꞌun kuñí chi katyí: “yuku” ta inga kuan: “ɨɨn ri kuví ñu ta sakuvi ñu noo cha sakuvi ñu”. Ta ikan tuꞌun iꞌya kaꞌán maa yo tyeꞌe. Ta uvi kuꞌva iꞌya kuñí chi katyí: Kasandoꞌo: “nu yuu ndoꞌo” “Kuaꞌa ñáyɨvɨ ɨɨn ri kuvi ñu savaꞌa ñu ndoꞌo”. (Uvi taꞌan tuꞌun casa ta ndoꞌo).
Soko chiyo̱ noo tyembu cha chaa̱ koyo noo ityi ñáyɨvɨ chichi ñuu cha chiyo̱ ityi Ñucoꞌyo. Ta ikan ñu kuan kuñí cha kunañi ñuu iꞌya chiꞌin saꞌan maa ñu. Ta cha kuenda vatyi uvi kuꞌva kuñi chi katyí Kasandoꞌo, yukuan chaꞌa, keꞌen ñu noo kuꞌva cha chachí taꞌan chi chiꞌin saꞌan maa ñu. Ta kuví chi tyeꞌe kaa: Jamiltepec.
Ta ñáyɨvɨ iꞌya, xiꞌna ka ityi Chinuu yaꞌa ñu. Ta Jamiltepec kuñí chi katyí: “nu yuku nu iyó ndoꞌo”. (Xami: ndoꞌo, tepec: nu yuku).
Autor: Alfredo Bautista Mejía
Idioma: Mixteco de Jamiltepec, Oaxaca
Asesora Lingüística: Andrea Johnson P.
QG-9-753
